1.1. A proclamación da República.
Proclámase en abril de 1931 tras as eleccións convocadas polo almirante Aznar (ver tema 6, páx.: 307 -libro-), incluso antes de coñecerse os resultados das eleccións. O primeiro concello en facelo foi Eibar (Gipúscoa), e a noticia espallouse rapidamente grazas as liñas telegráficas. En Galicia a candidatura republicano-socialista triunfou nas cidades onde máis activas eran as forzas obreiras e republicanas.
Mentres, en Barcelona Companys proclama a república dende o Concello. Pouco despois, Maciá, facéndose eco da ideoloxía nacionalista, proclamaba dende a Deputación a República catalá o Estado catalán como un dos integrantes da Federación Ibérica e invitaba aos demais pobos de España a unirse á federación.
En Madrid, ante a pasividade das forzas monárquicas e contando co apoio popular o comité da coalición republicano-socialista fíxose co poder sen derramamento de sangue. Ante esta situación, Afonso XIII optou por abandoar o país aconsellado polos seus ministros.
O Goberno provisional deseñado no Pacto de San Sebastián (ver tema 6, páx.: 306-libro-) asume o poder a mesma noite da proclamación da república (14 de abril). Entre as súas actuacións hai que destacar:
·Nomeamento de Niceto Alcalá Zamora como presidente do Goberno.
·Decreto de amnistía xeral.
·Proclamación das liberdades públicas e sindicais.
·Iníciase a planificación das grandes reformas.
O primeiro problema que deben sufocar é a proclamación do Estado catalán. O que fixera Cataluña transgredía o Pacto de San Sebastián (establecía que as Cortes debían ser as que decidisen sobre o novo modelo de Estado). O 17 viaxaron a Barcelona varios ministros. Estes acordaron con Maciá un programa que aceleraría a autonomía catalá e que incluía o recoñecemento dun órgano de goberno autónomo (a Generalitat) e a ratificiación polas cortes dun estatuto elaborado polas forzas poíticas catalanistas e aprobado en referendum polo pobo catalán. A II República nacía co recoñecemento do dereito de autonomía das rexións españolas.
1.2. As forzas sociais e políticas na República.
A proclamación da II República dividiu á poboación española en dous bandos de apoio e de rexeitamento, xerando un forte ambiente de tensión, agravado por unha serie de factores adversos:
·Coxuntura internacional adversa derivada da crise provocada polo crac da Bolsa de Nova York en 1929 e a gran depresión. A econmía española foi unha das menos afectadas, pero aínda así produciuse un forte estancamento da produción e un incremento do desemprego, pois os países receptores de emigrantes españois, especialmente sudamérica, víronse moi afectados pola crise. Dese xeito, freouse a emigración e moitos retornaron. Ademais, en moitos países europeos, as solucións que se desenvolvían eran de carácter autoritario e fascista.
·Sociedade dividida e enfrontada tanto no mundo rural como no urbano. No campo (sobre todo no sur) existían fortes desequilibrios. Nas cidades aumentaron os grupos favorables ás reformas republicanas (clase media e proletariado), pero entre os que existían considerables diferencias ideolóxicas. Mentres, as clases tradicionalmente dominantes negáronse a aceptar reformas que limitasen os seus privilexios. As posicións intransixentes de tódolos grupos agravaron a loita de clases.
·Fragmentación e polarización[1] política. O papel asignado aos cidadáns pola República contribuíu á politización da vida cotiá e a aparición de multitude de partidos políticos. En liñas xerais pódense diferencias catro grandes grupos políticos e ideolóxicos:
|
IDEOLOXÍA |
PROGRAMA BÁSICO |
PARTIDARIOS |
ORGANIZACIÓNS E PRINCIPAIS DIRIXENTES. |
|
Autoritarios |
·Non aceptación da legalidade republicana. ·Antimarxismo. ·Defenden: -Unidade da patria. -Orde social. -Catolicismo. |
·Oligarquía terratenente. ·Alta burguesía financieira e industrial. |
·Fascistas: -Xuntas de Ofensiva Nacional-Sindicalista (JONS) -Falanxe Española. Líder: Xosé Antonio Primo de Rivera. (Unidas como FE-JONS -1934) ·Monárquicos: -Comuñón Tradicionalista (carlistas) -Renovación Española. L.: Calvo Sotelo. |
|
Dereitas |
·Visión cristiá da vida. ·Defenden: -Dereitos da igrexa. -Propiedade privada. -Orde tradicional. |
·Pequenos e medianos propietarios agrarios. ·Burgueses urbanos |
-Partido Agrario. -Acción Popular, base da CEDA (Confederación Española das Dereitas Autónomas -1933). L.: Gil Robles. -Liga Catalana (desde 1933) -Partido Nacionalista Vasco. -Organizacións sindicais católicas. |
|
Republicanos |
·Defensa da república como forma de Estado. ·Laicismo. ·Reformismo en distintos graos. |
·Pequena burguesía. ·Clases medias urbanas. ·Moitos intelectuais de considerable influencia. |
·De dereitas: -Dereita Liberal Republicana. Alcalá Zamora. ·Centrodereita: -Partido Republicano Radical. Lerroux. ·Esquerda: -Acción Republicana. Azaña. -Partido Republicano Radical Socialista. Marcelino Domingo. -Organización Republicana Galega Autónoma (ORGA). Casares Quiroga. -Esquerda Republicana de Cataluña. Francismo Maciá, Luis Companys. |
|
Esquerdas |
·Defensa dos intereses do proletariado e dos xornaleiros. ·Abolición da propiedade privada e das diferenzas de clase. ·Oscilan entre o apoio e a oposición ao goberno. ·Paridarios da revolución. |
·Obreiros industriais. ·Xornaleiros agrícolas. |
·Socialistas: -Partido Socialista Obreiro Español. -Unión Xeral de Traballadores. Largo Caballero, Indalecio Prieto ·Comunistas: -Partido Comunista de España. Dores Ibárruri ( ·Anarquistas: -Federación Anarquista Ibérica. Durruti. -Confederación Nacional do Traballo. |
1.3. O Bienio Reformista (abril-31; novembro-33)
O Goberno provisional tiña como obxectivo prioritario convocar eleccións a Cortes constituíntes. Estas foron celebradas en xuño e a alianza republicano-socialista foi a clara vencedora, polo que o Goberno non se modificou. Neste periódo realizáronse importantes reformas, polo que os historiadores o coñecen como Bienio Reformista (tamén chamado Bienio Republicanosocialista).
a) A Constitución de 1931.
Inicialmente, as Cortes elixiron como presidente a Julián Besteiro, refrendaron os decretos elaborados polo Goberno provisional e crearon unha comisión para a redacción dunha constitución.
A Constitución de 1931 foi cualificada como democrática, reformista e de esquerdas, e é unha das máis progresistas da nosa historia. Nela definíanse as bases do sistema republicano e o novo concepto de Estado e da organización territorial de España:
·Soberanía popular. A fórmula de goberno establecida foi a república parlamentaria. As Cortes eran unicamerais, controlaban o poder lexislativo e os orzamentos do Goberno. O presidente da República era elixido polos deputados para un mandato de seis anos. Podía:
-nomear e cesar ó presidente do Goberno sempre que contase coa confianza das Cortes.
-suspender e disolver ás Cortes (só dúas veces no seu mandato).
En caso de emprego abusivo do seu poder podía ser destituído polas Cortes.
O presidente do Goberno e os seus ministros exercían o poder executivo e eran responsables ante as Cortes. Para gobernar necesitaban tanto a confianza parlamentaria como a do presidente da República (sistema de desconfianzas).
·Dereitos individuais. Ademais de recoller os dereitos e lierdades clásicos, a nova constitución incorporaba os de:
-libre asociación, reunión e sindicación.
-dereitos sociais relativos á familia, educación e traballo.
·Laicismo.
·Autonomía dos municipios e rexións. A Constitución definía España como un Estado integral compatible coa autonomía dos municipios e rexións. Era esta unha fórmula ambigua coa que se pretendía manter unha posición equidistante entre o Estado federal e o unitario, e satisfacer así as demandas dos nacionalismos periféricos.
·Economía mixta. O sistema económico combinaba o dereito de propiedade privada (a pesar de que podía ser expropiada con indemnización - reforma agraria) co intervencionismo do Estado en asuntos económicos (tanto na produción como nas relacións laborais). Isto provocou a oposición das dereitas, dos propietarios e dos industriais; ademais, os sectores máis radicais do movemento obreiro non se conformaron).
Os debates parlamentarios que orixinou esta Constitución tiveron un importante eco na opinión pública. Pero o proxecto constitucional foi discutido en menos de catro meses. O 9 de decembro de 1931 sometíase a votación; foi aprobada sen ningún voto en contra, pero cun gran número de ausencias, debido ao Art. 26[2], que regulaba as relacións entre Igrexa e Estado. A dereita valeuse de que a Constitución non fora ratificada en referendo para rexeitala.
A Constitución definía España como unha república de traballadores de toda clase co que se pretendía contentar as demandas republicanas e socialistas.
b) O goberno de Azaña e as grandes reformas da República.
Xa aprobada a Constitución, nomeouse a Alcalá Zamora presidente da República e a Azaña presidente do Goberno.
Iníciase así o período inicial da II República, caracterizado pola súa profunda actividade reformista a través de leis innovadoras (moitas elaboradas xa polo Goberno provisional) que pretendían democratizar a vida política española[3] e mellorar o nivel de vida das clases máis desfavorecidas.
Os grupos dominantes vían afectados os seus intereses con estas leis, o que orixinou unha forte oposición aos cambios. Ao mesmo tempo, as forzas políticas de dereitas reorganízanse.
Respecto dos cambios levados a cabo polo goberno de Azaña, hai que destacar:
·A cuestión relixiosa. No momento no que se proclama a República, a xerarquía eclesiástica presentaba un carácter fortemente conservador e non estaba disposta a perder o dominio cultural, ideolóxico e social que ostentaba dende había séculos. Pero, ao mesmo tempo, convivía en España unha corrente claramente anticlerical (moi presente nos partidos republicanos e nos sindicatos de esquerdas) que se manifestaba mediante atentados violentos a igrexas e conventos.
O goberno de Azaña levou a cabo distintas medidas para a secularización do Estado:
-separou a Igrexa do Estado.
-excindíu o orzamento do clero (vixente dende o Concordato de 1851)
-estableceu a liberdade de cultos.
-secularizou os cemiterios.
-instaurou o matrimonio civil e o divorcio.
-impuxo determinadas limitacións á Igrexa (necesidade de autorización para manifestacións relixiosas públicas, prohibición de ensinar e realizar actividades económicas, disolución dos xesuítas...)
·A reforma do exército. No ano de instauración da República, o exército presentaba graves deficiencias estructurais (exceso de oficiais, arcaica distribución de unidades...) e de equipamento. Múltiples dificultades impedíran a modernización do exército, unha necesidade especialmente obvia dende o 89. Azaña emprendeu persoalmente a reforma do exército con tres obxectivos:
-eliminar o poder político dos militares.
-reducir o número de oficiais, corpos e unidades.
-aumentar a eficacia.
Así formouse a Lei Azaña, dentro da que destacan as seguintes medidas:
-esixencia de que todos os mandos xurasen fidelidade á República.
-supresión da Lei de xurisdicións de 1906 (ver tema 6; páx.: 287 -libro-).
-dereito de retiros: os oficiais podían pasar á reserva ou retirarse co soldo íntegro.
-reorganización xeral das unidades do exército.
-supresión da Academia Militar de Zaragoza[4] para reducir a promoción de militares; xa había unha en Toledo.
Estas reformas orixinaron malestar entre algúns sectores do exército, nalgúns casos por motivos persoais. O malestar estaba relacionado co proceso de creación de autonomías, o que interpretaban como o inicio da desintegración da patria.
Para garantirse a lealdade dunha forza armada, a República creou a Garda de Asalto, unha policía nacional republicana que debía controlar as manifestacións e asegurar a orde pública nas cidades (hai que lembrar que existía xa a Garda Civil, favorable ás dereitas).
·A reforma agraria. España seguía a ser un país principalmente agrícola. Ademais, case a metade da poboación agrícola eran campesiños sen terras, pequenos propietario e arrendatarios con explotacións tan reducidas que non servían para subsistir. Dende as desamortizacións do s.XIX (ver tema 7; páx.: 4 -apuntes-) case non se experimentaran cambios na propiedade da terra. Deste xeito aumentara notablemente o proletariado rural, sendo especialmente duras as condicións dos xornaleiros andaluces e extremeños.
Ademais da obvia oposición dos propietarios latifundistas, non había un acordo claro entre socialistas e republicanos. Mentres que os primeiros propuñan a explotación colectiva da terra, os segundos pretendían fomentar a pequena propiedade e o aumento da produtividade mediante o reparto das terras.
Para aliviar a pobreza dalgunhas rexións campesiñas, o Goberno provisional xa tomara unha serie de medidas, levadas a cabo polo ministerio do Traballo (socialista Largo Caballero):
-Decreto de termos municipais: patróns obrigados a contratar obreiros residentes no concello (rematar coa contratación de obreiros doutras zonas cando os da rexión estaban en folga).
-Decreto de laboreo forzoso: patróns obrigados a cultivar as terras.
-prolongación automática dos contratos de arrendamento agrario.
-os xurados mixtos, herdeiros dos comités paritarios da ditadura de Primo (ver tema 6; páx.: 303 -libro-) debían resolver os problemas entre patróns e obreiros, sobre todo en asuntos salariais.
-establecemento da xornada de oito horas que xa se implantara na industria.
-protección aos traballadores: seguro de accidentes, de retiro, de maternidade...
Tras un proceso moi lento e complexo, en 1932 foi aprobada a Lei de bases da reforma agraria, que autorizaba a expropiación, previa indemnización, de terras concedidas en usufructo aos campesiños asentados nelas. Tamén foi aprobaba a Lei de intensificación de cultivos, que permitía a cesión aos xornaleiros de terras non cultivadas polos propietarios.
Para a aplicación desta lei foi creado o Instituto de Reforma Agraria (IRA). Sen embargo, a reforma foi moi lenta debido a:
-complexidade da lei.
-falta de recursos financieiros.
-oposición frontal dos propietarios agrícolas (unidos na Agrupación Nacional de Propietarios de Fincas Rústicas).
·A reforma educativa. A intensa actividade educativa que desenvolveu o goberno de Azaña ía destinada a:
-diminuír as elevadas taxas de analfabetismo.
Leave a comment